Ból – sygnał alarmowy

Na dotyk najwrażliwsze są czubki palców u rąk i stóp oraz koniec języka. To dlatego, że właśnie w tych okolicach leży dużo receptorów odbierających wrażenia dotykowe. Mają one kształt nieregularnych fasolek i są tak wrażliwe, że dzięki nim możemy poczuć nawet muśnięcie piórka. Wrażenie dotyku (w postaci impulsu elektrycznego) przekazywane jest za pośrednictwem sieci komórek nerwowych (neuronów). Gdy się temu przyjrzeć, okazuje się, że najważniejszą rolę pełnią tu cienkie wypustki komórek nerwowych. Za ich pośrednictwem impuls wywołany dotykiem dociera do zakończenia następnej komórki i wielu innych kolejnych, i dalej, aż do rdzenia kręgowego (obwodowego układu nerwowego). Stąd rdzeniem czyli „zbiorczym kablem”, złożonym, zupełnie jak w stacji rozdzielczej, z wielu izolowanych od siebie kabli czyli wiązki nerwów, impuls dociera do mózgu. Tutaj bodźce dotykowe są odbierane i identyfikowane. Wydawane są też dyspozycje płynące następnie do różnych części ciała.
Impulsy nerwowe przenoszące informacje biegną do kabla zbiorczego. Taką samą drogę pokonują także impulsy informujące o bólu. Początek drogi impulsu informującego o bolesnym uszkodzeniu tkanki zaczyna się od odpowiedniego receptora, czyli zakończenia nerwowego. Receptor bólu rózni się zasadniczo od receptora dotyku. Tworzy go wiązka tak zwanych wolnych zakończeń nerwowych. Kiedy się ranimy, wolne zakończenia nerwowe odbierają sygnał zagrożenia i wysyłają tę informację (w postaci bólu) cienkimi wiązkami neuronów za pośrednictwem rdzenia do mózgu. Kiedy ból jest ostry, mózg reaguje na ten alarm natychmiast. Każąc nam się wycofać lub uciekać.
Prawa półkula mózgu kontroluje czucie lewej połowy ciała i odwrotnie. To dlatego, że w przedniej części mózgu nerwy się krzyżują. Z rdzenia kręgowego rozgałęzia się 30 par nerwów. Są one zbudowane z połączonych zakończeniami nerwowymi komórek nerwowych. Takie „kable elektryczne” mają średnicę tysięcznej części milimetra.
Komórki nerwowe prowadzące do palców nóg mogą mieć ponad metr długości. Na jednym centymetrze kwadratowym skóry na palcach rąk jest około 100-200 receptorów czuciowych (zakończeń nerwowych). Operacje na otwartym mózgu można przeprowadzać ze znieczuleniem miejscowym. To dziwne, ale majstrowanie w mózgu, nawet jego przecinanie, nie boli ani nie jest odczuwane jako dotyk. Mózg, odbierający tak wiele sygnałów z unerwionych części ciała, sam nie unerwiony.

i

Nieświadoma ucieczka
Dotykając ręką czegoś ostrego, cofamy ją jeszcze zanim uświadomimy sobie o co chodzi. Jest to reakcja odruchowa, sprawiająca, że nasza ręka cofa się sama, bez udziału świadomości. Niektóre nerwy biegnące w rdzeniu kręgowym omijają mózg, po to, by szybciej, bez docierania sygnału do centrali, wywoływać pożądane reakcje. Taki idący na skróty impuls nerwowy biegnie tylko do rdzenia kręgowego i wraca stamtąd wprost do włókien ruchowych mięśni.
A jak to się dzieje, że amputowana kończyna boli? Są to tak zwane bóle fantomowe. Podczas amputacji następuje przecięcie włókien nerwowych, ale ponieważ te włókna mają czasem ponad metr długości, niektóre komórki nerwowe mogą pozostać nieuszkodzone. Ta część nerwu, która pozostała po amputacji, nadal ma połączenie z rdzeniem kręgowym i z mózgiem. Przecięty nerw próbuje odrosnąć, ale tworzy tylko nerwiak, czyli bardzo wrażliwy guzek. Jego uciśnięcie w kikucie wywołuje wrażenie bólu. Ból ten odczuwa się pozornie w nieistniejącej kończynie, bo informacje dotykowe niesione przez nerw są odbierane przez część mózgu, która przed amputacją obsługiwała kończynę i płynące do niej sygnały. Ludzie pozbawieni kończyn czasem odczuwają je niemal namacalnie, bo skurcze wewnątrz kikuta pobudzają nerwiaki nawet bez bodźców płynących z zewnątrz.