Sekrety Leżajska: Spacer po mieście, gdzie historia ożywa na każdym kroku

Leżajsk, czyli historia na każdym rogu

Wielu osobom w Polsce Leżajsk będzie kojarzył się ze znanym wśród Żydów Grobem Cadyka Elimelecha, który corocznie odwiedzają tysiące Chasydów. Jednak Leżajsk to bardzo stare miasto, gdzie historię widać na każdym rogu, a zabytkowe obiekty są niemal w każdej części grodu. Spacer ulicami malutkiego Leżajska to trochę przeniesienie się w inne czasy. O współczesności przypominają tylko reklamy i banery, którymi wyklejone są zabytkowe budynki i ich otoczenie. Niektóre obiekty są odrestaurowane, inne czekają na moment, kiedy zostaną odnowione i wróci do nich dawny blask. Jedno jest pewne. Wyobraźnia w tym miejscu pracuje inaczej.

Z historii miasta wiemy, że okolice te zasiedlało plemię Lędzian (Konstanty VII nazywa ich Lenżanami, a Leżajsk mógł stanowić ich główną siedzibę). Leżajsk jest jednym z najstarszych miast Polski południowo-wschodniej. Z 1346 roku pochodzi pierwsza historycznie potwierdzona informacja o istnieniu Leżajska. Druga udokumentowana historycznie wzmianka o Leżajsku pochodzi z 19 stycznia 1354 r. Wtedy to Kazimierz Wielki nadał Janowi Pakosławowi ze Strożyska – miasto Rzeszów z okolicą po Dąbrowę na północy, Czudec na zachodzie i wieś Leżajsk na wschodzie.

Jagiełło ufundował parafię w Leżajsku

W XIV wieku Leżajsk należał do dóbr królewskich zgrupowanych w północno-wschodniej części województwa ruskiego. 28 grudnia 1397 r. otrzymał prawa miejskie z rąk Władysława Jagiełły. Jednocześnie król nadał szereg innych przywilejów pozwalających szybko rozwijać się miastu. Według dokumentów „Codex diplomaticus Poloniae” król Władysław Jagiełło w 1409 r. ufundował w Leżajsku parafię, a następnie zatwierdził akt założenia wsi Giedlarowej, osadzonej przez Mikołaja Giedlara, potem sprzedał wójtostwo Leżajska Stanisławowi Jasińskiemu, mieszczaninowi z Przeworska.

Najazdy zniszczyły Leżajsk

W 1394 bp Maciej Janina do Leżajska i Przeworska wprowadził kanoników regularnych św. Grobu. Ok 1439 zarząd parafii oddano bożogrobcom z Miechowa. W 1424 r. Leżajsk stał się siedzibą starostwa założonego przez Spytka z Tarnowa i Jarosławia herbu Leliwa, starostę generalnego ruskiego, późniejszego wojewodę sandomierskiego. Początkowy okres w dziejach miasta i całej królewszczyzny był związany z rodem Jarosławskich herbu Leliwa, który otrzymał tę królewszczyznę w 100-letnią dzierżawę. Począwszy od końca XV w. rozwój miasta był hamowany przez wyniszczające najazdy Tatarów i Wołochów – w 1498, 1500, 1509, 1519 i w 1524 r. W związku z tymi napadami Jagiellonowie – Aleksander i Zygmunt I Stary – wspomagali gospodarczo miasto, nadając mu kolejne przywileje i zwalniając okresowo od niektórych ciężarów.

Po tragicznych wydarzeniach król Zygmunt I Stary wydał we Lwowie 23 września 1524 r. dokument, mocą którego przeniósł Leżajsk znad Sanu, na dzisiejsze, bardziej obronne miejsce, oddalone od poprzedniego o ok. 5 km w kierunku południowo-zachodnim, nadając mu jednocześnie nową nazwę: Leżajsk Zygmuntowski. Była to ponowna lokacja na prawie magdeburskim, która wraz z dogodnym położeniem na szlaku krzyżujących się dróg handlowych dała podstawę do ponownego rozwoju rzemiosła i handlu w mieście. Leżajsk, w obecnym miejscu, uzyskał lokację miejską pod nazwą Leżajsk Zygmuntowski w 1524 roku. Na terenie dawnej lokalizacji obecnie istnieje wieś Stare Miasto. 11 marca 1525 Zygmunt I Stary wydał kolejny przywilej.

W 1534 Królowa Bona za zezwoleniem Sejmu wykupiła wójtostwo Leżajska. W 1592 r. na terenie boru leżajskiego powstała drewniana kaplica pw. św. Anny. W 1594 r. z ofiarności mieszczan i nawróconego z luteranizmu dzierżawcy leżajskiego Kacpra Głuchowskiego, przy poparciu przełożonego bożogrobców ks. Jana Teologa oraz szlachcica Rzeszotarskiego, wzniesiono drewniany kościół Zwiastowania NMP oraz świętych Jana Chrzciciela, Wawrzyńca, Sebastiana i Małgorzaty. W 1608 r. przybyli do Leżajska bernardyni, sprowadzeni z Przeworska za przyczyną biskupa przemyskiego Macieja Pstrokońskiego. W 1610 r. wybudowany został pierwszy murowany kościół. Obecną świątynię wzniesiono w latach 1618–1628 z fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza Opalińskiego z Bnina (1581–1654) i jego żony Anny Opalińskiej z Pileckich, z wdzięczności za odniesione 14 sierpnia 1610 w Tarnawcu zwycięstwo nad rezydującym w Łańcucie rotmistrzem królewskim i starostą zygwulskim Stanisławem Diabłem Stadnickim, który w tym roku napadł na Leżajsk.

Tragiczne karty z historii Leżajska

W 1624 r. miasto zostało złupione i spalone przez wojska Kantymira Murzy. Tatarzy w bestialski sposób wytopili starców i dzieci w pobliskich bagnach. Najazdy Szwedów w latach 1655–1656, przemarsze i grabieże obcych wojsk zrujnowały gospodarkę miejską. W 1656 r. miał się w mieście zatrzymać Karol Gustaw. Jesienią 1683 gościł tam król Jan III Sobieski. W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. Leżajsk przeszedł pod panowanie austriackie, a ostatni starosta leżajski Józef Potocki, uzyskawszy zgodę władz zaborczych, przeniósł siedzibę starostwa do Łańcuta. Siedziba starostwa powróciła do Leżajska w latach 1775–1782 i 1855-1867.

Od 1772 r. działał tu cadyk Elimelech z Leżajska. Jego leżajski ohel jest celem pielgrzymek Żydów z całego świata.W 1809 r. wojska Księstwa Warszawskiego dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego na krótko wkroczyły do miasta, jednak miasto zajęli ponownie Austriacy. W 1848, w czasie Wiosny Ludów, powstaje Wolne Królewskie Miasto Leżajsk. Ważne znaczenie miało dla Leżajska wybudowanie w latach 1896–1900 linii kolejowej łączącej Leżajsk z Przeworskiem i Rozwadowem.

I wojna światowa po raz kolejny ciężko doświadczyła miasto. Walki pomiędzy wojskami austro-węgierskimi i rosyjskimi toczyły się bezpośrednio nad Sanem, ale wiele budynków (w tym kościół i klasztor OO. Bernardynów) ucierpiało w wyniku walki artyleryjskiej. Między 18 września a 10 października 1914 oraz między 5 listopada 1914 a 14 maja 1915 miasto znajdowało się pod okupacją rosyjską. 13 września 1939 r., rozpoczęła się w Leżajsku niemiecka okupacja. Za ostatnimi wycofującymi się za linię Sanu żołnierzami Armii „Kraków” do miasta weszły oddziały 28 Dywizji Piechoty Wehrmachtu. 15 września 1939 r. oficjalną delegację armii niemieckiej z pierwszym Komendantem Miasta przyjął wraz z miejscowymi volksdeutschami w Zarządzie Miasta, ubrany w mundur członka SA, inż. Weissbrott – od 1939 r. zatrudniony w Leżajsku przez władze wojewódzkie w charakterze geodety. Do współpracy przystąpili także niektórzy Ukraińcy.

Leżajsk - historia najnowsza

15 września 1939 roku Niemcy spalili leżajską synagogę. W pierwszych dniach października 1939 r. poza linię demarkacyjne, przebiegającą 11 km od miasta, za San, do sowieckiej strefy okupacyjnej wypędzono większość Żydów. Pozostałych 350 Żydów zamknięto, w 1941 roku w getcie i wielu zamordowano w egzekucjach na leżajskim cmentarzu. 1 maja 1942 r. getto zlikwidowano, część ludności przeniesiono do obozu przejściowego w Pełkiniach oraz do obozów pracy w Rozwadowie i Radymnie, a ok. 100 osób stracono na miejscu. Przy drodze z Leżajska do Wierzawic policja niemiecka rozstrzelała podczas II wojny światowej 22 Żydów. Niektórzy mieszkańcy Leżajska pomagali w getcie Żydom pomimo grożącej za to kary śmierci.

W marcu 1944 roku w Leżajsku Niemcy zgromadzili oddziały użyte w akcji antypartyzanckiej pod Dąbrowicą. 24 lipca 1944 Leżajsk został zajęty przez 80 i 350 Dywizję Strzelecką, 1 Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej co zakończyło panowanie reżimu III Rzeszy w mieście.

Po II wojnie światowej ludność ukraińska miasta została wysiedlona do ZSSR. Pozostała część tej ludności została wysiedlona na Ziemie Zachodnie w czasie akcji „Wisła”

O tych czasach, zwłaszcza ostatnich kilku dziesięcioleciach mieszkańcom przypominają zabytkowe budynki, których m mieście jest mnóstwo. Do tych które najbardziej powinny zwrócić naszą uwagę należą m.in. Kościół i klasztor oo. bernardynów, Organy w Bazylice oo. bernardynów, Ratusz w Leżajsku, „Proświta”, czyli „Narodnyj Dom” – budynek Towarzystwa Oświatowego Proswita wybudowany w 1913 według projektu miejscowego architekta Lwa Szelewicza, Dwór Starościński wzniesiony przez starostę Krzysztofa Szydłowieckiego jako zespół rezydencjalno-obronny, wynajęty w 1918 roku na potrzeby Miejskiego Gimnazjum Realnego i liceum, obecnie Muzeum Ziemi Leżajskiej, Zespół kościelny parafii św. Trójcy, Pałac Miera, Dworek przy ulicy Sandomierskiej, Dom Narodowy Polski (Orzech), Grób Cadyka Elimelecha, Kaplica z czerwonej cegły na cmentarzu w Leżajsku, Zajazd przy ulicy Mickiewicza 11, Cerkiew Zaśnięcia NMP w Leżajsku, Budynek Kisielewicza.

Oprócz tego domostwa. Zarówno budynki drewniane jak i murowane. Wszystko wybudowane z duszą, której nie mają obiekty powstające współcześnie. Gzymsy, nadbudowania, nadproża, ozdobne werandy i okiennice. W Leżajsku czuć klimat minionych epok, a historie możemy czytać z każdej ulicy, bo zabytkowych kamienic jest tam mnóstwo. Warto pospacerować po tym malutkim miasteczku i samemu dostrzec piękno obiektów, których czasem jeszcze nikt nie remontował i przez lata nie dotykał.

CZYTAJ TEŻ: Pociąg do Chorwacji będzie turystycznym hitem. Gdzie jeszcze można dojechać koleją z Polski?