Czyste Powietrze – lepsza ochrona beneficjentów, bezpieczne finansowanie

Projekt ustawy o pomocy beneficjentom – osobom fizycznym poszkodowanym w związku z realizacją programu Czyste Powietrze – został wpisany do wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów. To odpowiedź na rosnącą skalę problemów związanych z koniecznością zwrotu dotacji wypłacanych na starych zasadach programu Czyste Powietrze, przed jego reformą.

– To jest tak ważny temat dla beneficjentów, że mam nadzieję, że projekt ustawy zostanie jednogłośnie przegłosowany – mówi Robert Gajda, zastępca prezesa zarządu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. NFOŚiGW realizuje program we współpracy z wojewódzkimi funduszami ochrony środowiska i gospodarki wodnej (WFOŚiGW) i pod nadzorem Ministerstwa Klimatu i Środowiska.

Jak wykazały kontrole, część wykonawców przed reformą programu działała w sposób umyślny na szkodę właścicieli domów – np. pobierała z programu zaliczki, ale nie wykonała prac. W takich przypadkach odpowiedzialność spada na beneficjenta programu, mimo że sam został oszukany. Dzięki projektowanym przepisom, będzie można pomóc tym beneficjentom.

Nieprawidłowości w poprzedniej odsłonie programu

W starym programie akceptowano wnioski niemal automatycznie i wypłacano pieniądze bez rzetelnej weryfikacji. Nieprawidłowości były poważne i systemowe. Najczęstsze problemy to:

• fikcyjne faktury i nieistniejące prace termomodernizacyjne,
• zawyżanie kosztów na fakturach, aby maksymalizować zwrot dotacji,
• brak rzeczywistego nadzoru nad jakością wykonanych prac,
• brak wykonania prac pomimo podjętej zaliczki,
• nieprawidłowe realizacje umów,
• wymienianie samego „kopciucha”, bez ocieplenia, co kończyło się „rachunkami grozy”.

WFOŚiGW mają prawo do kontroli i wstrzymania wypłaty środków w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości. Wszelkie odstępstwa od zasad, np. zawyżanie kosztów na fakturach, uznawanie kosztów niekwalifikowalnych, przymykanie oka na błędy wykonawców, mogłoby spowodować, że w przyszłości to beneficjent musiałby zwracać dotacje. Przykłady? Na wniosku nie przedstawiono jakiegokolwiek uzasadnienia wysokości kosztów, a wykonawca doliczył „koszty pośrednie”, które stanowiły ponad 80 proc. kwoty na fakturze. W tej sytuacji WFOŚiGW poinformował beneficjenta, że jego koszt jest zawyżony i nie ma możliwości pokrycia wszystkich tych kosztów dotacją, ponieważ większa część kwot z faktur wystawionych przez wykonawcę to jego marża, a nie wartość towaru. W koszcie zarówno samych okien jak i drzwi cena m2 mieściła się w przyjętych uśrednionych cenach rynkowych, natomiast wysokość marży i kosztów pośrednich zdecydowanie zawyżała wartość przedsięwzięcia, których nie można pokryć z pieniędzy publicznych, np. za drzwi, których cena rynkowa wynosi ok. 4 tys. zł, a na fakturze wystawiono kwotę 10,8 tys. zł. I wiele, wiele podobnych przykładów. Weryfikacja tych kosztów to nie przejaw złej woli, lecz obowiązek troski o beneficjenta oraz dbania o finanse publiczne.

Konieczność uzyskania dodatkowych wyjaśnień wydłuża także proces oceny i wypłaty środków. Jest to jednak działanie niezbędne z punktu widzenia gospodarności, chroniące interes ludzi składających wnioski o dotacje. Odmowa wypłaty w takich sytuacjach mogłaby skutkować koniecznością zwrotu wcześniej wypłaconej zaliczki. Dlatego WFOŚiGW umożliwiają wielokrotne uzupełnianie dokumentacji, działając w interesie beneficjentów i zgodnie z zasadą racjonalnego wydatkowania środków publicznych. Beneficjenci otrzymują zazwyczaj 1–2 wezwania do uzupełnienia dokumentów. Zdarzają się przypadki wymagające 3–6, a nawet więcej interwencji, co wynika z faktu, że przekazane korekty nadal zawierają błędy.

Na koniec września w bazie danych NFOŚiGW dotyczącej zgłoszeń o postępowaniach organów ścigania, UOKiK oraz nadużyciach finansowych zarejestrowano już 477 spraw – a liczba nowych zgłoszeń stale rośnie. Zawiadomienia trafiały zarówno od WFOŚiGW, jak i samych beneficjentów.

Bat na nieuczciwe firmy

Projekt ustawy przygotowany przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska i NFOŚiGW we współpracy z innymi resortami, NFOŚiGW oraz WFOŚiGW zakłada ochronę poszkodowanych i wprowadzenie mechanizmu umożliwiającego dochodzenie należności bezpośrednio od wykonawców. Projekt przewiduje m.in. możliwość zawieszenia ściągania nierozliczonych zaliczek od poszkodowanych beneficjentów.

Planowane nowe regulacje mają przywrócić poczucie bezpieczeństwa i zaufania do programu – jednego z głównych narzędzi poprawy jakości powietrza w Polsce.

Ustawa to część większego planu porządkującego funkcjonowanie Czystego Powietrza. NFOŚiGW i WFOŚiGW prowadzą intensywne działania, które mają zmniejszyć ryzyko nadużyć i zwiększyć bezpieczeństwo beneficjentów.

Najważniejsze zmiany w programie obowiązujące od 31 marca 2025 r. to:

• tabela kosztów jednostkowych, która ogranicza zawyżanie cen przez wykonawców,
• prefinansowanie do 35% i wypłacane pod kontrolą operatora,
• obowiązkowy audyt energetyczny wykazujący konieczne inwestycje, które przyniosą realne efekty.

Ważną rolę w programie pełnią operatorzy – gminy oraz WFOŚiGW – którzy bezpłatnie pomagają uboższym mieszkańcom. Prefinansowanie oraz najwyższy poziom dofinansowania odbywają się obowiązkowo z ich udziałem. To zwiększa bezpieczeństwo beneficjentów.

Rekordowe wypłaty i stabilne finansowanie programu

Równocześnie WFOŚiGW wprowadziły rozwiązania, by znacząco przyspieszyć rozliczanie wniosków o płatność. Tylko w ubiegłym roku było ich prawie 200 tys. – wszystkie zostały rozliczone, a niewielka liczba wymaga uzupełnienia i teraz WFOŚiGW procedują wnioski z tego roku. W latach 2024–2025 wypłaty dofinansowania przekroczyły rekordowe 10 mld zł i wyniosły więcej niż przez pięć poprzednich lat łącznie.

Finansowanie programu pozostaje w pełni zabezpieczone – dzięki środkom z Krajowego Planu Odbudowy, programu Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko oraz Funduszu Modernizacyjnego.

Od początku programu Czyste Powietrze, który ruszył we wrześniu 2018 r. podpisano 945 tys. umów o dofinansowanie, a wypłaty osiągnęły prawie 19 mld zł. Beneficjenci programu zrealizowali ponad 551 tys. inwestycji, w tym wymienili 450 tys. kopciuchów.